Onderbouwing-Groot Wasmeer, ’t Bluk, Leeuwenkuil, Langewater, Zuiderheide

Inleiding

Deze geolocaties liggen in een breed droog dal. De noordflank van dit dal is tevens een stuwwalflank met gestuwde rivierafzettingen. In de laagte is dekzand afgezet, nu deels zichtbaar als stuifzand. Al sinds het mesolithicum heeft het landgebruik een sterke relatie met geologie. Fossiele bodemhorizonten in het stuifzand illustreren de grote invloed die mesolithische jagers-verzamelaars op het landschap hadden. Grafheuvels op de dalflanken en de grindkuilen op de stuwwal doen dat voor latere prehistorische en historische invloed.

Historische ontwikkeling

Pre- en protohistorisch landschap:

• Het dekzand is altijd veel gevoeliger geweest voor bodemverarming (podzolisatie) als gevolg van ontbossing. De verarmde podzolen konden vervolgens gemakkelijk gaan verstuiven. Bijzonder aan dit gebied is dat hier is aangetoond dat al in het mesolithicum ontbossing, bodemverarming en verstuiving plaatsvond. Bodemprofielen van het stuifzand bij de Laarder Wasmeren en ’t Bluk laten zien dat het dekzand drie keer is overstoven, waarna zich in het stuifzand opnieuw een podzol vormde. De podzolisatie en verstuiving kon zich al in het mesolithicum voordoen dankzij perioden van ontbossing, waarschijnlijk als gevolg van bosbranden. Mogelijk hadden mensen de hand in deze bosbranden, bijvoorbeeld omdat het teruggroeiende bos veel hazelaar (Corylus avellana) bevatte (geschikt voor de grazers waarop werd gejaagd, en met hazelnoten, een belangrijk bestanddeel van de mesolithische maaltijd). Dergelijke ontbossingen moeten zich hebben voorgedaan iets voor 8000 v. Chr rond 6.000 v. Chr en iets voor 4000 v. Chr.
• Vanaf ongeveer 3000 v. Chr. (het laat-neolithicum) vond de ontbossing (en daarmee podzolisatie en verstuiving) op veel grotere schaal plaats, als gevolg van de landbouw die op Het Gooi steeds meer gemeengoed werd. In deze periode ontstond, ter hoogte van het huidige Groot Wasmeer, een dichte inspoelingshorizont, waar tot in de twintigste eeuw het water op stagneerde. In het natte gebied ging veen groeien.
• Ten noorden van het stuifzand liggen rijkere gestuwde rivierafzettingen, die minder gevoelig waren voor podzolisatie en verstuiving. Deze gronden werden vanaf het laat-neolithicum aantrekkelijk voor bewoning. Het bos maakte hier toen plaats voor akkers en weidegebied, plaatselijk met bosrestanten. Op de overgang tussen hoger gelegen rijke zanden en de lagere arme zanden liggen nog steeds de ‘Zeven Bergjes’, grafheuvels uit het laat-neolithicum of de bronstijd (datering Archis). Ze lijken een voor die periode ‘ideale’ positie te hebben. Ze lagen dichtbij, maar niet in het gebied dat (mogelijk) bewoond was. Ze liggen daarnaast op de hoge rand van de arme zandgronden met toen al open heide. Vanuit de open laagte was er dus goed zicht op de hoger gelegen grafmonumenten.

Ontginningen en landgebruik:

• Terwijl in de prehistorie de voorkeur uitging naar gestuwde rivierafzettingen als locatie om te wonen of landbouw te bedrijven, vonden vanaf ca. de achtste eeuw de ontginningen vooral vanaf de lager gelegen vochtige randen van Het Gooi plaats. De droge gronden werden verlaten. Op enkele plekken zoals bij de Aardjesberg werd nog gewoond tot in de twaalfde of dertiende eeuw. De droge zandgronden (zowel de rijkere als de armere) werden vanaf die tijd meer en meer als heide gebruikt, om schapen te laten grazen en te plaggen.
• De gestuwde rivierzanden onder de heide, direct buiten de eng van Laren, bevatten leem- en grindhoudende aders. Op de heide en in het bos zijn talloze grind- en leemkuilen te zie die de strekkingsrichting van de stuwwal volgen. Grind werd al vroeg door boeren gewonnen voor erfverharding en op de gemeenschappelijke heide hadden alle erfgooiers het recht dat te winnen. Voor het overgrote deel zijn de grindgroeven waarschijnlijk in de twintigste eeuw gegraven, als bouw- en verhardingsmateriaal voor nieuwe wijken.
• Op achttiende-eeuwse kaarten staat het gebied van de Zuiderheide en de Laarder Wasmeren als heide, soms met veen op de kaart. De Wasmeren waren, zo nemen we aan, aanvankelijk nog niet zichtbaar als open water. Ze waren in de loop van het holoceen verland, dichtgegroeid met veen. Naarmate in de loop van de middeleeuwen en de nieuwe tijd het bos steeds meer verdween werd het voor de rechthebbende boeren aantrekkelijk dit veen af te graven, waardoor de meertjes ontstonden. In de meertjes werden schapen gewassen voordat ze werden geschoren. De naam Wasmeren komt daar vandaan.
• Tot in de negentiende eeuw lag rond de Wasmeren een heidelandschap, plaatselijk met verstuivingen. Op de hogere gronden, de gestuwde rivierafzettingen, groeide ook heide, maar zandverstuivingen kwamen hier niet voor.
• Deze landlandschappelijke gradiënt bleef tot in de negentiende eeuw bestaan. De lage en deels verstoven zandgronden ten zuiden van de Wasmeren werden bebost en deels ontgonnen (Anna’s Hoeve). In het westen breidde de bebouwde kom van Hilversum zich uit. Vanuit het hoger gelegen Hilversum kon het afvalwater hier gemakkelijk geloosd worden. De ‘rioolwaterpoel’ die op de kaart van 1899 ten westen van het huidige Wasmeer is te zien, werd steeds groter en besloeg uiteindelijk de hele laagte van de Wasmeren. Om voldoende infiltratie te bereiken werd op grote schaal slib verwijderd en werd ook de dichte inspoelingslaag doorbroken. In de tweede helft van de twintigste eeuw bleek dat met het rioolwater veel verontreinigingen waren meegekomen. Het verontreinigde slib werd afgegraven. Gepaard gaande met het graafwerk dat hiervoor nodig was kon het stuifzand weer stuivend worden gemaakt en konden de prehistorische podzolisatie- en verstuivingsfasen worden aangetoond.

Militair gebruik:

• In Hilversum was vanaf 1942 het hoofdkwartier van de in Nederland gelegen Duitse troepen gevestigd. Ter bescherming werd in 1944 rond de bebouwde kom van het dorp een verdedigingslinie aangelegd bestaande uit een zeven meter brede gracht met aan de binnenkant een drie meter hoge wal (Hoogenraad, 2015). De gracht liep door het Laarder Wasmeer, dat blijkbaar ook tankwerend werd geacht.  Na de oorlog is de gracht grotendeels gedempt.  Hier en daar is de laagte van de gracht nog vaag te ontwaren.