Nederhorst den Berg

bijgewerkt 21-06-2022
bron: © RAAP/Overland

Nederhorst den Berg: silhouet als spiegel voor de ondergrond

In het vlakke polderland steekt de ‘berg’ van Nederhorst den Berg opvallend boven het omringende vlakke land uit. Maar weinig mensen zijn zich daarvan bewust. De hoogte wordt nog eens benadrukt door de kerk met toren die er bovenop staat. Om wat voor berg gaat het, en hoe heeft de mens die berg in de loop der eeuwen gebruikt? En gaat het eigenlijk wel om één berg?

Waar ...
toegevoegd door Geopark

Eenzaam in zijn omgeving
Aan het eind van de laatste ijstijd, zo’n 12.000 jaar geleden, waaiden grote hoeveelheden zand over het kale, eindeloze landschap. Het was toen erg koud. Plaatselijk werd zand afgezet in kleinere of grotere heuvels. Hier vormde zich een lang duin, gestrekt in noord-zuidrichting. Vooral in West-Nederland werd dit zandlandschap in de duizenden jaren die volgden steeds verder afgedekt door moerassen. Daardoor ontstonden veenpakketten. De berg van Nederhorst den Berg bleef door zijn hoogte eenzaam boven het veen uitsteken.

Ontginningen en gebruik
Het hoge duin werd door de Friezen Werinon genoemd, vergelijkbaar met het woord horst van een andere bevolkingsgroep, die vooral in het midden en zuiden van Nederland woonde. Het zijn allebei woorden die de toenmalige beleving van de hoge ligging benoemen. Waarschijnlijk verrees de eerste kerk, gewijd aan de missionaris Willibrord, hier al in de achtste eeuw. Het was één van de eerste kerken langs de Vecht. De plek moet opvallend geweest zijn: een grotendeels vlak moerasgebied met een daar bovenuit stekende heuvel.

Het huidige gebouw werd vanaf de twaalfde eeuw gebouwd. Het is gedeeltelijk uit tufsteen opgetrokken. Dat werd over de Rijn en Vecht uit de Eiffel aangevoerd. De berg zelf moet in later tijden deels zijn afgegraven, want de flanken aan de zuid- en oostzijde zijn nu nog ongewoon steil. Er is daarom ook een keermuur noodzakelijk geworden.

Vanaf de elfde eeuw werden de omliggende veenmoerassen in rap tempo ontwaterd en ontgonnen. Het maaiveld van dat veen begon daardoor te zakken. Dat zorgde ervoor dat steeds grotere delen van het dekzandduin van Nederhorst den Berg aan het oppervlak kwam te liggen. Ten zuiden van het duin met de berg kwam zelfs nog een kleiner duin tevoorschijn. Dat lager gelegen duin werd de ‘neder-horst’, letterlijk de lager gelegen hoogte, genoemd. Op deze kleine zandopduiking werd in de late middeleeuwen door lokale machthebbers een kasteel gebouwd, dat er in herbouwde vorm nog altijd staat.

Horst en Nederhorst als kiemcel voor latere ontwikkelingen
Rond de hogere horst (de kerk) en de lagere nederhorst (kasteel) vestigden zich steeds meer mensen. Dat is bijzonder, want elders langs de Vecht gebeurde dat vaak direct aan de rivier. Zo ontwikkelde zich langs de oostelijke bergrand een straatdorp, in de lengterichting van de berg.
Toen in de late negentiende eeuw besmettelijke ziekten uitbraken, was er dringend behoefte aan schoon drinkwater. Het regenwater dat op kerk en kerkhof terecht kwam werd afgeleid naar reservoirs onderaan de berg, waar het kon worden afgetapt. Deze bakken uit 1893 zijn nog altijd aanwezig.

Herkenbaarheid
De herkenbaarheid van de horst en de nederhorst wordt nu sterk beïnvloed door de verstedelijking die hier al vanaf de late middeleeuwen heeft plaatsgevonden. De horst is nu van grotere afstand vooral te zien doordat er een kerktoren met torenspits op staat. Voor het kasteel, omgeven door een park, is juist het opgaande groen een signaal. Dat groen is een duidelijke onderbreking van het aangrenzende veenweidelandschap.
Indirect wordt zelfs de skyline van Nederhorst den Berg vanaf de Vecht dus nog steeds door het oude duinreliëf beïnvloed. Rond kerk en kasteel liggen verder nog enkele percelen waarin het natuurlijke microreliëf nog herkenbaar is.

Opgesomd: wat herkennen we nog?

  • Het dekzandduin met het middeleeuwse kerkgebouw en het omliggende kerkhof.
  • De bijzondere aansluiting van de daken van de huizen tegen de berg op het reliëf van de berg (‘met de dakgoot op het maaiveld van de berg’).
  • Het kasteel met omliggend park op het lagere deel van het duin.
  • De veenontginningen aan weerszijden van de Voorstraat/Dammerweg, elk met hun eigen specifieke ontwikkeling (tegen het dorp kleine uitbreidingswijk, oostelijk delfstoffenwinning).
  • Het oudste deel van het dorp langs de Kerkstraat, het jongere deel langs de (voormalige) Reevaart (Voorstraat/Dammerweg).
  • De Reevaart is nog herkenbaar als een lange groen- en parkeerstrook tussen Voorstraat/Reeweg en Dammerweg en hun verlengden, en ten zuiden van de Randweg nog als klein, resterend waterrelict.
  • De ondergrond van het dorp is aan de skyline herkenbaar, met de kerk op de berg en het groen rond het kasteel op de Nederhorst. De ondergrond weerspiegelt zich dus in het silhouet.

Beheerder: Protestantse Gemeente Nederhorst den Berg http://www.kerkopdeberg.nl

 

Aanvullende interessante publicaties

Wandel- en Fietstochten