St. Janskerkhof, Doodwegen en Pompstation

bijgewerkt 24-05-2022
Bron: © RAAP/Overland

St. Janskerkhof en Doodwegen
Het St. Janskerkhof heeft een opmerkelijke ligging, boven op de stuwwal, ver van de lagergelegen kern van het dorp Laren. Vanaf het kerkhof lopen er in alle richtingen wegen over de heide die bekend staan als ‘doodwegen’. Waarom ligt hier een oud kerkhof zo ver weg van de oude dorpskern? En wat waren die doodwegen precies?

Waar ...
toegevoegd door Geopark

Het St. Janskerkhof ligt tegenwoordig op de rand van villawijken van Laren, maar tot in de twintigste eeuw was het Laarderhoogt, zoals deze vlakke stuwwaltop wel wordt genoemd, een verlaten gebied. Alleen bij begrafenissen en processies kwamen er mensen.
Deze ligging van het kerkhof heeft te maken met het gegeven dat de stuwwal in een veel verder verleden aantrekkelijk was voor bewoning. De stuwwal bestaat uit door het ijs opgestuwde rivierafzettingen. Al vanaf circa 3000 voor Christus waren dergelijke gronden geschikt voor landbouw en voor bewoning. Het gebied was hoog en droog en daardoor beter begaanbaar en bewoonbaar dan de moerassige laagten rond het Gooi. De zandige grond was droog, maar er waren ook lemige delen waar akkers op konden worden aangelegd. En waar de leemlagen dichter waren bleef water staan, onmisbaar voor mens en vee. Archeologische resten van bewoning zijn nog niet gevonden, maar op de Westerheide liggen meerdere grafheuvels, die mogelijk verband houden met deze prehistorische bewoning.

Van dorpskern naar eenzaam kerkhof
De omgeving van het St. Janskerkhof was dus waarschijnlijk al sinds lange tijd bewoond toen hier in de dertiende eeuw een kerk werd gebouwd. Deze bediende als parochiekerk de dorpen in het zuidelijk deel van het Gooi (Laren, Blaricum, Hilversum en Oud- of Hoog-Bussum), die tot dan toe waren aangewezen op de Vituskerk in Naarden. In diezelfde periode verminderde de belangstelling voor de droge zandgronden van het Gooi. Al sinds de negende eeuw kwamen de vochtige en natte gronden op de randen van het Gooi steeds meer in trek. Daar was meer water voorhanden en daar kon rundvee op de nabije natte graslanden worden geweid. Hier kwamen nieuwe boerderijen en hier kwam uiteindelijk de bewoningskern van Laren te liggen. Vanwege de grote afstand tussen het nieuwe dorp en de kerk werd in de zestiende eeuw voor de dagelijkse kerkzaken in het dorp een kapel gebouwd, die aan Johannes de Doper (Sint Jan) werd gewijd. De oude kerk bleef echter op zijn oude plek liggen totdat deze in 1580 werd gesloopt. Het kerkhof bleef bestaan als katholieke begraafplaats en werd St. Janskerkhof genoemd, naar de St. Janskapel in de dorpskern. Het moet soms een griezelig gezicht geweest zijn, het kerkhof op de verder verlaten heide. Alleen bij begrafenissen kwamen er mensen. De routes van het dorp naar het kerkhof ging men doodwegen noemen.

Necropool
Toch bleef aan het wegenpatroon op de heide de ooit centrale ligging van het kerkhof af te lezen. Vanaf het St.Janskerkhof lopen een zevental rechte wegen over de heide naar andere Gooise dorpen en buurtschappen. In de negentiende eeuw spraken het eenzame kerkhof en het stelsel van kaarsrechte wegen daarnaar toe enorm tot de verbeelding. Men stelde zich voor dat ook deze rechte wegen een oorsprong hadden als doodweg en het zandpad richting ’s-Graveland kreeg die naam toen ook officieel. Vanwege de combinatie van kerkhof, doodwegen en oude grafheuvels wordt dit deel van het Gooi ook wel als necropool, ‘dodenstad’, aangeduid.

Het kerkhof nu
In de afgelopen eeuwen groeide Laren langzaam naar de kerk toe. Op de droge gronden tussen het dorp en het kerkhof werden akkers aangelegd, geschikt voor de teelt van rogge. In de twintigste eeuw kwamen daar villawijken. Tegenwoordig ligt het kerkhof aan de rand van de bebouwing. De drukke Hilversumseweg scheidt het kerkhof van de nog altijd eenzame Westerheide, waarop nog steeds de kaarsrechte ‘doodwegen’ liggen.

 

Opgesomd: wat herkennen we nog?

  • Het kerkhof met de graven en een neogotische kapel, ver weg van de oude kern van Laren.
  • De Westerheide met rechte doodwegen. Enkele hebben nog het aanzien van zandwegen op de heide, andere, zoals de Hilversumseweg zijn veranderd in drukke moderne wegen.
  • Langgerekte grindkuilen die de strekkingsrichting van de stuwwal volgen.
  • Grafheuvels op de Westerheide, mogelijk met een relatie met prehistorische bewoning op het Laarder Hoogt.

Beheerder Westerheide: Goois Natuurreservaat https://gnr.nl/de-natuur-in/gebieden/westerheide/
Beheerder St. Janskerkhof: https://www.sintjanskerkhof.nl/

 

Aanvullende interessante publicaties

 

Voor waterleiding Pompstation, klik hier.

Wandel- en Fietstochten